قفل چالشتر آمیزه ای از هنر و صنعت
به گزارش وبلاگ درخشان 92، قفل سازی آمیزه ای از هنر و صنعت است که از سوی صنعتگران چالشتری در مقیاس های مختلف فراوری می گردد.
صنعت قفل سازی از گذشته های بسیار دور از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و به دو شکل انسانی و حیوانی ساخته می شده است.
قفل های ساخته شده در گذشته شامل دو نوع تصویری و هندسی و یا قفل های ثابت درب مانند کلون و قفل های فلزی مانند قفل فنری با کلید پیچی بودند.
بیشتر بخوانید
قفل سازی از دوران ساسانیان در ایران رواج داشته و بعد از اسلام به ویژه در دوران صفویه به اوج خود می رسد.
پیدایش و ساخت قفل های فولادی در دوران حکومت صفویه از سوی استاد صنیع الصنایع، تحولی بزرگ در این صنعت پدیدار کرد و باعث معرفی آن به مردم دنیا شد.
یکی از صنایع دستی منسوخ شده در چهارمحال و بختیاری که پیشینه نسبتاً زیادی در منطقه دارد صنعت قفل سازی چالشتر می باشد.
در اواخر دوران صفویه منطقه چالشتر یکی از قطب های صنعتی زمان محسوب می شد که در آن دوران می توان به نقش چالش تر به عنوان فراوری کننده عمده ابزار جنگ همانند شمشیر، خنجر، سپر، انواع زوبین و کارت و قفل و ... اشاره نمود.
قرار گرفتن چالشتر در مجاورت یکی از قطب های صنعتی کشور (اصفهان) و تبادل تجارب استادکاران این دو منطقه، چالشتر را به مرکز صنعتی استان تبدیل کرد. اوج شکوفایی صنعت در چالشتر در زمان قاجاریه می باشد.
در گذشته ده ها تن استادکار و صنعتگر هنرمند در چالشتر مشغول فعالیت در حرفه قفل سازی بوده اند که از جمله معروفترین آنان می توان به مرحوم استاد حاج عبداله، استاد خدارحم، استاد نقوی، استادان جواد و آقا ضیاء نوربخش، استاد صنیع، استاد محمدتقی رنجبر، استاد احمد نیکزاد و ... اشاره نمود که متأسفانه همگی این هنرمندان سال ها قبل دارفانی را وداع گفتند و پس از آن ها کمتر شاگردانی این حرفه را دنبال کردند و مع الوصف در کمتر از سه دهه این صنعت (قفل سازی) رو به انحطاط و زوال پیش رفت.
قفل سازی آمیزه ای از هنر و صنعت بود که از سوی صنعتگران چالشتری در مقیاس های مختلف فراوری می شد.
تکنیک استفاده از کوره های ابتدایی و آب دادن فلزات سخت، استفاده از ابزار ساده (که به وسیله خودصنعتگر ساخته می شد)، شکل و فرم دادن به فلزات سخت نظیر فولاد، حکایت از مهارت و ذوق صنعتگران این خطه دارد که این موضوع باعث شد چالشتر سرآمد و گل سرسبد استان قرار گیرد.
صنعتگران چالشتر تمام ابزار مورد استفاده نظیر انواع قلم های فولادی، سوهان، گیره، ابزار دست و ... را خود می ساختند.
انواع قفل دست ساز، انواع چاقو و خنجر، قیچی و دفتین، بوخو (وسیله ای بود که با آن دست و پای چارپایان خصوصاً اسب را می بستند. این وسیله از چهار قطعه هلال فلزی و یک قفل ساده تشکیل می شد) و ... را می ساختند.
اسماعیل رمضانی معاون صنایع دستی و هنر های سنتی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی چهارمحال و بختیاری گفت: ابتدا یک فلز خشک یا ورق مشابه آن را با ابزاری بسیار ساده نورد می کنند و آن را مانند یک تکه لوله (بسته به مقدار قفل) در می آورند.
وی افزود: آنگاه برای یکی از سوراخ های این لوله (لوله نورد شده) درپوش قرار می دهند و سپس در کوره حرارت داده (حرارت کوره حدود 1000 درجه است که البته مقیاس های حرارت بصورت تقریبی در اینجا آمده و استادکار این درجه را بصورت تجربی معین می کند.) و جوش می دهند.
رمضانی افزود: پس از انجام این مراحل نوبت به ساخت قطعات داخلی قفل می شود. در این مرحله دو عدد طبله (زبانه و گیره) که از قبل ساخته شده است در داخل قفل (لوله نورد شده) نصب می کنند و با روشی کاملاً ابتدایی با فلز برنج آن را جوش می دهند.
وی ادامه داد: سپس به ساخت دسته های قفل تا تاج می پردازند که در این مرحله نیز دسته های ساخته شده در محل موردنظر تعبیه و نصب می گردند. بعد از آن نوبت به ساخت کلید و ایجاد دنده در داخل کلید (به صورتی که هیچ کلید دیگری به قفل مذکور نخورد) می رسد.
رمضانی گفت: در این مرحله استادکار قفل ساز با استفاده از یک عدد سوهان فولادین سه پهلو شروع به رنده زدن در داخل قفل می کند (مشکلترین بخش کار از اینجا شروع می شود) قبل از شروع رنده زدن در داخل قفل استادکار یک تکه سیم از جنس خشک بر روی سوهان می بندد کـه این سیم پس از رنده زدن داخل قفـل به همان صورت روی کلید جوش می خورد، پس از انجام این کار جهت مجرای ورودی کلید درپوشی مناسب می سازند که این درپوش برخلاف درپوش اول جوش نمی خورد بلکه آن را به صورت خاص پرس می کنند.
وی افزود: پس از اتمام این مراحل استادکار قفل ساخته شده را صاف و صیقلی می کند و بر روی آن به فراخور سفارش مشتری یا مکان استفاده قلمزنی می کند.
رمضانی افزود: هر عدد قفل یک تا دو روز از وقت استادکار را می گیرد.
یکی از استادان قفل سازی در چالشتر گفت: قفل سازی در چالشتر افزون بر 400 سال قدمت دارد که بنیان گذار آن مرحوم استاد حاج عبدالله ریاحی چالشتری بود که قفل سابق طلای درب خانه خدا (کعبه) را ساخت و این قفل اکنون در موزه های کشور عربستان سعودی نگهداری می شود.
نعمت الله بهرامی چالشتری افزود: قفل چالشتری در 2 نمونه لوله ای بزرگ و زیره دار مینیاتوری ساخته می شود که قفل های لوله ای بزرگ برای دروازه ها و درب مغازه ها، زیره دار برای بستن درب جعبه ها، گنجه ها و درب های داخل ساختمان کاربرد دارد، بعلاوه به تازگی قفل های تزئینی بسیار کوچک برای گردن آویز، گوشواره و انواع زیورآلات با روکش طلا ساخته می شود.
وی افزود: قفل هایی از استادان برجسته قفل ساز چالشتری به عنوان نمونه ای از صنایع دستی و هنر های سنتی خاص ایران در موزه های مکه، لوور پاریس، لندن انگلستان و شیکاگو آمریکا نگهداری می شود.
بهرامی به کوشش خود برای ساخت کوچک ترین قفل برنجی دنیا به وزن سه گرم و یک قفل با 2 کلید اشاره و توضیح داد: این قفل به عنوان ایمن ترین قفل سنتی ایران به ابعاد 70 سانتیمتر در 80 سانتیمتر و 23 کیلوگرم وزن دارد و از 2 طرف قفل می شود.
وی ادامه داد: برای ساخت هر قفل چالشتری به طور سنتی در کوره و کارگاه از 17 قطعه استفاده می شود که چهار قطعه شامل دسته، وربند، ماسوره و مارپیچ مربوط به کلید و 13 قطعه شامل بدنه (توپه)، دو پایه، دسته، میخ، ته قفل، طبلک، دری، فنر، زبانه، مارپیچ، واشر پشت زبانه، ماسوره و دری ماسوره مرتبط با قفل است.
این هنرمند قفل ساز چالشتری گفت: قفل چالشتری ثبت دنیای شده و دارای 2 مُهر اصالت یونسکو، سه نشان ملی و کشوری، یک نشان جغرافیایی و یک نشان استاندارد ایران است.
وی درباره ویژگی خاص کلید و قفل های چالشتری گفت: هر کلیدی فقط مخصوص یک قفل است و قفل دیگری را باز نمی کند، به همین علت کلید ها راست پیچ و چپ پیچ با دنده های متفاوت هستند تا به قفل دیگری نخورند.
بهرامی به امنیت بالای قفل های چالشتری نسبت به قفل های کنونی موجود در بازار اشاره و تاکید نمود: در صورت بروز مشکل در کلید قفل چالشتری، تنها سازنده قفل می تواند نسبت به بازگشایی و تعمیر آن اقدام کند.
وی با اشاره به کوشش هایی برای کاربردی شدن و بروزرسانی ساخت انواع قفل های چاللشتری به منظور استفاده مردم افزود: در این راستا کوشش شده تا قفل های تزئینی نو با کاربری هایی مانند گردن آویز و گوشواره ساخته شود.
این هنرمند فعال در رشته قفل سازی چالشتر توضیح داد: در صورت فراهم شدن شرایطی برای حضور بیشتر هنرمندان قفل ساز در نمایشگاه های مختلف داخلی و خارجی می توان نسبت به بازاریابی برای رونق این هنرصنعت اقدام کرد.
وی یادآور شد: هم اکنون صادرات قفل چالشتر صفر است و می توان با شناسایی بازار های هدف ضمن برقراری صادرات فراوریات مرتبط با این هنرصنعت برای تربیت هنرمندان در این رشته کوشش کرد.
بهرامی گفت: به همین دلیل امکان تعریف این محصول به یک کالای لوکس هنری در عرضه خارج از کشور تاثیر دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان چهارمحال و بختیاری گفت: حفظ و احیای هنر های بومی و سنتی جزو وظایف این اداره کل بوده و در صورت ورود به مرز فراموشی، اقدامات لازم انجام می شود.
علیرضا جیلان اظهار کرد: قفل چالشتری با فیزیک کنونی، تنها در چالشتر ساخته شده و مالکیت فکری و معنوی آن فقط در دست هنرمندان این منطقه است.
وی با اشاره با ساخت و فراوری قفل چالشتری در زمان حاضر بیان داشت: در صورت احتمال خطر فراموشی ساخت این هنر صنعتی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، نسبت به احیای آن تدابیر لازم را می اندیشد.
جیلان به استفاده از عباراتی مانند محمد رسول الله (ص) ، الله اکبر و بعضی اشعار عرفانی بر روی قفل های چالشتری اشاره و تأکید کرد: در ساخت این قفل ها از نقش های اسلیمی به سبک مشبک و تلفیقی از رشته های مس، طلا و نقره استفاده شده است.
اساتید بزرگی همانند عبدالله ریاحی چالشتری، احمد نیکزاد چالشتری، نقوی، نوربخش و محمدتقی رنجبر از جمله افرادی هستند که در ساخت قفل های چالشتری از مهارت بسیار بالایی برخوردار بوده و توانستند تحولی بزرگ را در این صنعت خلق و ایجاد کنند.
وجود هنرمندان توانا در چالشتر در رشته قفل سازی یک پتانسیل بسیار خوب برای حضور بخش خصوصی و حمایت از هنرمندان این رشته به شمار می رود تا بتوانند با حمایت همه جانبه از هنرمندان و صنعتگران قفل ساز از نظر کمی و کیفی محصولات فراوریی این استان را ارتقاء بخشند.
گزارش از افسانه احمدی فارسانی
وبلاگ درخشان 92 چهارمحال و بختیاری شهرکرد
منبع: باشگاه خبرنگاران جوان